Văn hóa Gò Mun có niên đại từ 1000 tCN đến 600 tCN hoặc 500 tCN.
Văn hóa Gò Mun thuộc cuối thời kỳ đồ đồng. Nền văn hóa này được đặt tên theo địa điểm mà vào năm 1961 các nhà khảo cổ học khai quật được nhiều di chỉ của nền văn hóa này (Gò Mun, Xã Tứ Xã, Huyện Phong Châu, Phú Thọ).
Phùng Nguyên rồi tiếp theo là Đồng Đậu và Gò Mun là 3 giai đoạn lớn của thời đại đồng thau. Con người trong ba giai đoạn này từng bước chế ngự thiên nhiên, làm ruộng lúa, phát huy được tính ưu việt của nền kinh tế nông nghiệp, làm chủ vùng tam giác châu thổ Sông Hồng, mở đường cho một giai đoạn văn hóa rực rỡ, đỉnh cao thời đại dựng nước: giai đoạn Đông Sơn. Vì thế, Văn hóa Gò Mun được nhìn nhận như là nền văn hóa Tiền Đông Sơn. Văn hóa Gò Mun là giai đoạn quan trọng trong quá trình phát triển từ văn hóa Phùng Nguyên đến Đông Sơn, tương ứng với thời kỳ Hùng Vương dựng nước.
Người Gò Mun sống bằng nghề làm ruộng trồng lúa nước là chính, đồng thời họ cũng là những người chăn nuôi, săn bắn, đánh cá. Đây là một cung cách làm ăn tiến bộ, cũng là cách làm ăn của mọi dân cư ở những vùng trung tâm nông nghiệp của thế giới cổ đại.
Người Gò Mun thích ở trên những gò đồi cao nổi lên giữa vùng đồng bằng và trung du; họ bắt đầu tập trung ở những vùng chân gò, những vùng gò thấp ven các sông Hồng, Cầu, Đáy, Cà Lồ… Cuộc sống định cư lâu dài của họ để lại những tầng văn hóa khá dày, có những chuyển biến rõ rệt về một xã hội phức tạp và giàu có, thúc đẩy việc ra đời nhà nước sơ khai của người Việt.
Kỹ thuật đồng thau Gò Mun
Lần đầu tiên, những mũi tên đồng thau xuất hiện, với loại hình đa dạng và số lượng nhiều, đòi hỏi những tiến bộ về kỹ thuật và cũng đòi hỏi phải có một khối lượng nguyên liệu lớn để đáp ứng đủ nhu cầu, vì mũi tên mỗi lần bắn đi là một đi không trở lại.
Trong giai đoạn Gò Mun, công cụ và vũ khí đồng thau chiếm tỷ lệ trên 50% tổng số công cụ và vũ khí, với các loại mũi tên, mũi nhọn, lưỡi câu, dao, giáo, dây, kim, giũa, dùi, đục. Loại rìu lưỡi xéo xuất hiện dưới dạng hoàn chỉnh, với mũi rìu hơi chúc và lưỡi hơi cong. Đồ đồng thau Gò Mun được sử dụng vào sản xuất nông nghiệp: những lưỡi hái được phát hiện; những chiếc rìu cũng đã được sử dụng như những nông cụ.
Đồng thau cũng được dùng làm đồ trang sức: vòng tay được uốn bằng những dây đồng.
Kỹ thuật chế tác đá đang ở trên bước đường suy thoái. Đó là do sự phong phú và sự phát triển của nghề luyện kim đồng thau. Những cái hái bằng đồng thau phát hiện được ở nhiều nơi nói lên sự phát triển và hoàn thiện của nông nghiệp trồng lúa. Hợp kim đồng thau để đúc hái có 89% đồng và 0,1% thiếc với những vết chì. Trong số những công cụ bằng đồng thau dùng để thu hoạch hoa màu của người xưa ở vào khoảng thiên niên kỷ thứ 2 trước Công nguyên, loại hái Gò Mun lưỡi cong, có gờ ở giữa, họng tra cán hình chóp cụt là có hình dáng hoàn thiện và tiến bộ hơn cả.
Đồ gốm Gò Mun
Đồ gốm Gò Mun có độ dày đều, độ nung cao (khoảng 900 °C); có mảnh được nung gần thành sành. Gốm có màu xám xanh, xám mốc. Người thợ gốm Gò Mun phát triển lối trang trí hoa văn bên trong miệng hiện vật đã có từ giai đoạn Đồng Đậu. Các miệng gốm Gò Mun thường được bẻ loe ra, nằm ngang, rộng bản, góc tạo thành giữa cổ và thân thường là góc nhọn. Những loại hình thường gặp là các loại nồi, các loại vò, bình cổ cao, chậu, âu, bát đĩa, cốc. Chân đế có xu hướng thấp dần, loại đáy bằng xuất hiện, hình dáng ổn định, thanh thóat. Ngoài ra còn có các loại bi, dọi xe chỉ, chì lưới.
Loại hoa văn độc đáo và phổ biến của gốm Đồng Đậu là hoa văn nan chiếu, và hoa văn khắc vạch: những đường nét này được phối trí hài hòa với những vòng tròn nhỏ tạo nên những đồ án sinh động kết thành một dải quây vòng phủ kín miệng gốm, làm thành đặc trưng chủ yếu của hoa văn gốm Gò Mun.
Sự phát triển của nghề thủ công luyện kim có ảnh hưởng lớn không những đến sự phát triển của nông nghiệp mà còn thúc đẩy sự hoàn thiện của các nghề thủ công khác – trừ nghề làm đồ đá.
Những mũi giáo gỗ phát hiện được ở giai đoạn Gò Mun cho chúng ta biết rằng nghề làm đồ gỗ – một nghề cũng có truyền thống xa xưa như nghề làm đồ đá – vẫn tiếp tục tồn tại và cải tiến.
Hiện vật thuộc Văn hóa Gò Mun
Cốc đất nung thuộc Văn hóa Gò Mun
Cốc đất nung này cao 11 cm.
Nơi lưu giữ hiện vật: Không rõ. Trong buổi đấu giá ngày 24-03-2017, cốc gốm này được bán với giá 283 euro, tương đương gần 7 triệu đồng theo thời giá.
Vò đất nung thuộc Văn hóa Gò Mun
Vò đất nung này cao 16 cm.
Nơi lưu giữ hiện vật: Không rõ (năm 2017 Cornette of Saint Cyr Paris bán với giá 322 euro, tương đương gần 8 triệu đồng theo thời giá.)
Nguồn sưu tầm