Văn hóa Đồng Đậu

Các nguồn khác nhau cho niên đại của Văn hóa Đồng Đậu khác nhau:

vi.wikipedia.org: 1500–1000 tCN;
Các nguồn khác cho niên đại 1800–1300 tCN, 1500– 1200 tCN, 1500– 900 tCN, 1250–850 tCN, tổng kết 1500–900 tCN (baotanglichsu.vn).

Văn hóa Đồng Đậu là nền văn hóa thuộc trung kỳ đồ đồng của người Việt, sau Văn hóa Phùng Nguyên và trước Văn hóa Gò Mun tức hậu kỳ đồ đồng. Tên của nền văn hóa này đặt theo tên khu di tích Đồng Đậu thuộc Thôn Đông Hai, Xã Vĩnh Mỗ, Tổng Đông Lỗ (sau này đổi là Xã Minh Tân), Huyện Yên Lạc, Vĩnh Phúc.

Người Đồng Đậu sống ngoài trời trên các đồi gò trung du Bắc Bộ với một nền kinh tế khá ổn định và phát triển dựa trên nông nghiệp trồng lúa và các cây hoa màu. Các dấu tích luyện kim như xỉ đồng, các mảnh khuôn đúc (bằng đá) cho thấy nghề đúc đồng đã có và phát triển thời kỳ này.

Đồng Đậu là nơi vào năm 1962 các nhà khảo cổ học khám phá ra một nền văn hóa đồ đồng phong phú. Từ khi được phát hiện cho đến năm 1999, di chỉ này được các cơ quan nghiên cứu khảo cổ khai quật sáu lần, trong đó Viện Khảo cổ học khai quật 3 lần, Viện Bảo tàng Lịch sử (hiện nay là Bảo tàng Lịch sử quốc gia) khai quật 2 lần, Bộ môn Khảo cổ học thuộc khoa Lịch sử Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn khai quật 1 lần, với tổng diện tích là 758 m².

Qua các đợt khai quật, nhiều loại hình di tích và hàng ngàn hiện vật đã được tìm thấy như: đồ gốm; công cụ sản xuất; vũ khí; đồ trang sức; đồ dùng sinh hoạt bằng đá, bằng đồng; xương sừng; tượng hình tròn, hình động vật được nặn bằng đất nung… Ngoài ra còn phát hiện có nhiều hạt lúa gạo cháy thuộc từ lớp Văn hóa Phùng Nguyên – chứng tỏ nghề trồng lúa nước và chăn nuôi đã có từ rất sớm ở buổi đầu dựng nước của các Vua Hùng.

Các di tích Đồng Đậu thường phân bố trên các đồi gò hoặc khu đất cao bên các đầm hồ, ven các lưu vực Sông Hồng, Sông Lô, Sông Đà, Sông Đuống. Nghiên cứu đặc điểm các khu cư trú Đồng Đậu theo cách tiếp cận địa văn hóa, có thể thấy vào thời kỳ này có 3 loại làng là làng ven sông, làng ven sông ven đồi, và làng ven sông ven núi, trong đó làng ven sông là chủ yếu. Từ đó, các nhà nghiên cứu cho rằng nếu người Phùng Nguyên tạo lập truyền thống làng đồi ở trung du thì người Đồng Đậu tạo nên truyền thống lập làng ven sông ở châu thổ Bắc Bộ.

Truyền thống cư dân vùng Phú Thọ trồng lúa nước có từ thời kỳ Phùng Nguyên thì đến Đồng Đậu một lần nữa lại khẳng định điều này. Nhiều thóc gạo đã được tìm thấy trong nhiều di chỉ và đặc biệt trong di chỉ Đồng Đậu đã tìm thấy dấu vết hạt gạo cháy.

Một trong các đặc điểm quan trọng của di tích Văn hóa Đồng Đậu, đó là nó được hình thành từ trong lòng Văn hóa Phùng Nguyên và tiếp tục phát triển lên Văn hóa Gò Mun.

Văn hóa Đồng Đậu được GS Hà Văn Tấn khẳng định (covatvietnam.info):

“ Đó là văn hóa của những người luyện kim, chế tác kim loại điêu luyện và lành nghề. Đó là văn hóa của những người thợ gốm tài hoa, tạo tác những khối lượng động vật độc đáo, chế tác được những đồ gốm kích thước lớn, trang trí hoa văn đẹp mang phong cách riêng của thời đại mình đang sống. Và đó cũng là văn hóa của những người biết phát huy, kế thừa những thành quả của cha ông thời Phùng Nguyên để bồi đắp, tạo lập một thế hệ mới phát triển cao hơn, biết chọn điểm nhấn quan trọng, quyết định đến sự tồn vong của cộng đồng là luyện kim và đúc đồng bên cạnh nghề chế tác đá truyền thống.”

Đồ gốm trong Văn hóa Đồng Đậu

Đồ gốm chiếm một vị trí hết sức quan trọng trong Văn hóa Đồng Đậu. Trên cơ sở truyền thống từ Văn hóa Phùng Nguyên, đến Văn hóa Đồng Đậu có một bước tiến về phong cách tạo dáng, trang trí hoa văn, chất liệu và độ nung. Đồ gốm Đồng Đậu nhìn chung có độ nung cao hơn, cứng đanh, ít thấm nước. Về loại hình, giai đoạn này xuất hiện và khá thịnh hành loại đồ đựng đáy bằng có kích thước lớn. Các loại hoa văn trang trí tiêu biểu nhất của Đồng Đậu là văn khuông nhạc, đường tròn đồng tâm, văn in hình hạt thóc hay văn nan đan. Kiểu trang trí văn in hình hạt thóc hay văn sóng nước bên trong thành miệng gốm cũng là một đặc trưng điển hình của gốm Đồng Đậu. (baotanglichsu.vn).

Người Đồng Đậu tiếp thu những kỹ thuật, thành tựu của cư dân Phùng Nguyên trong việc chế tác đá và làm gốm thành những sản phẩm bình, bát, nồi vò…nhưng khác biệt ở chỗ người Đồng Đậu cải tiến trong loại hình đồ gốm miệng loe, bẻ xiên, vát mỏng hay trang trí hoa văn sóng nước bằng dụng cụ nhiều răng được gọi là “bút kẻ khuôn nhạc” trở thành đặc trưng không thể thiếu của văn hóa Đồng Đậu. Hoa văn trên gốm Đồng Đậu chủ yếu trang trí ở cổ hay ở vành mép miệng của đồ gốm.

Một đặc trưng khác của gốm Đồng Đậu khác so với gốm Phùng Nguyên và gốm Gò Mun là gốm Đồng Đậu thường có dấu in đan lóng mốt trong một số loại đồ đựng thuộc loại đáy bằng. Về chất liệu gốm, nếu như gốm Phùng Nguyên có màu đỏ và màu hồng nhạt thì gốm Đồng Đậu có màu xám và có độ nung cao hơn, nhưng về cơ bản vẫn mang yếu tố truyền thống là đất sét pha cát và bã thực vật. Trong các di chỉ Đồng Đậu xuất hiện rất phổ biến tượng đất nung: tượng bò, tượng gà, tượng rùa…

Đồ đá trong Văn hóa Đồng Đậu

Đồ đá vẫn chiếm một vị trí đáng kể trong đời sống của người Đồng Đậu, cho dù so với Văn hóa Phùng Nguyên thì đồ đá Đồng Đậu bắt đầu có sự suy thoái về chất liệu và kỹ thuật chế tác.

Người Đồng Đậu cũng biết làm rìu đá, đục đá, mũi lao xương, khuyên tai có mấu, vòng tay bằng đá ngọc, nhưng đồ đá trong Văn hóa Đồng Đậu không chau chuốt bằng đá Phùng Nguyên. Riêng ở Đồng Đầu đồ đá xuất hiện mũi tên ba cạnh, mặt cắt tam giác hay hạt chuỗi hình “gối quạ”. Qua những lần khai quật tại các di chỉ, các nhà khảo cổ học nhận định rằng công cụ sản xuất đồ đá trong Văn hóa Đồng Đậu có chiều hướng giảm đi và được thay thế bằng đồ đồng.

Bên cạnh các loại công cụ sản xuất và vũ khí bằng đá vốn có từ giai đoạn trước, trong Văn hóa Đồng Đậu bắt đầu xuất hiện một số loại di vật rất đặc trưng. Trước hết là sự thịnh hành của loại vòng có mặt cắt chữ D, kích thước lớn, to, nặng. Loại trang sức đặc trưng thứ hai là khuyên tai bốn mấu. Loại khuyên tai này đã có từ Văn hóa Phùng Nguyên, nhưng đến giai đoạn Đồng Đậu mới được định hình và phát triển rõ rệt. Theo Hà Văn Tấn, chính khuyên tai bốn mấu Phùng Nguyên – Đồng Đậu là nguồn gốc của khuyên tai bốn mấu và ba mấu Sa Huỳnh. Một trong những loại trang sức độc đáo chỉ có ở Văn hóa Đồng Đậu là loại khuyên tai “hình gối quạ”, có thân mài tròn, hai đầu loe ra có gờ nổi, cạnh bên cong lõm vào, giữa thân được khoan tách lõi, dọc thân xẻ rãnh tạo khe hở. Loại khuyên tai này chỉ xuất hiện trong Văn hóa Đồng Đậu, chưa thấy ở văn hóa Phùng Nguyên cũng như không xuất hiện trong văn hóa Gò Mun.

Đồ đồng trong Văn hóa Đồng Đậu

Đặc trưng đầu tiên và nổi bật nhất của văn hóa Đồng Đậu là kỹ thuật luyện kim và chế tác đồ đồng thau phát triển mạnh mẽ. Trong các địa điểm thuộc văn hóa Đồng Đậu, loại di tích liên quan đến hoạt động chế tác kim loại là nổi bật nhất, cho thấy sự phát triển nhảy vọt của văn hóa Đồng Đậu so với giai đoạn trước đó. Nếu như ở văn hóa Phùng Nguyên và các di tích khác cùng bình tuyến Phùng Nguyên, bằng chứng về chế tác và sử dụng kim loại còn khá mờ nhạt, với việc mới tìm được những cục xỉ đồng nhỏ hoặc mảnh đồng không rõ hình dáng, thì đến văn hóa Đồng Đậu, bằng chứng về việc chế tác và sử dụng kim loại đã rõ ràng.

So với Văn hóa Phùng Nguyên cho thấy nhiều cục sỉ đồng nhỏ như hạt ngô ở Gò Bông và một số mảnh đồng nhỏ chưa định hình tại Đoan Thượng, đến Đồng Đậu công cụ bằng đồng đạt đến trình độ cao. Một bước phát triển đột biến như là một cuộc cách mạng về luyện kim. Trong nhiều di chỉ phát hiện nồi nấu luyện đồng, lò nung, khuôn đúc các loại đơn hoặc kép. Hàng trăm mảnh khuôn, mảnh nồi nấu đồng, dấu vết của lò nung, nhiều tiêu bản được xem như lõi của khuôn đúc, cùng với các loại công cụ như: rìu xòe cân, giáo, lao, đao, mũi tên hai ngạnh, đũa, búa, lưỡi câu được chế tác hoàn chỉnh.

Qua 6 lần khai quật tại các di chỉ của Đồng Đậu tìm được rất nhiều loại lưỡi câu đồng, điều đó cho thấy cư dân Đồng Đậu là những người đánh cá rất giỏi vì bộ lưỡi câu đồng tìm được với các kỹ thuật phức tạp: từ đúc tạo que, đến gia công rèn nguội, chặt ngạnh, chặt mũi uốn lỗ xỏ dây, tạo được một sản phẩm hoàn chỉnh như chiếc lưỡi câu ngày nay. Tại một số di chỉ khác của Đồng Đậu tìm được rất nhiều xương răng của các loài cá như: cá quả, cá chép, cá trắm, cá chiên, cá chuối, chứng tỏ ưu thế về phương thức khai thác thủy sản trong đó có nghề câu cá ở thời kỳ này.

Nông nghiệp trong Văn hóa Đồng Đậu

Văn hóa Đồng Đậu có nền nông nghiệp phát triển. Nền kinh tế trồng lúa kết hợp với chăn nuôi hình thành và phát triển trong giai đoạn này.

Bên cạnh việc trồng lúa, người Đồng Đậu còn trồng rau, cây ăn quả và ăn hạt. Bằng chứng là trong địa điểm văn hóa Đồng Đậu phát hiện được hạt đậu, hạt na, hạt trám và phấn hoa của các họ cam, chanh, chuối, bầu, bí… Không chỉ trồng trọt, người Đồng Đậu còn thực hiện việc chăn nuôi. Trong các địa điểm như Đồng Đậu, Vườn Chuối, Lũng Hòa,… nhiều xương răng động vật, trong đó có những loại thuần hóa như chó, lợn, gà, trâu bò. Bên cạnh đó, trong văn hóa Đồng Đậu còn tìm được nhiều tượng bò, gà, lợn, chó làm bằng đất nung. Điều đó cho thấy những con vật này đã trở nên thân quen, gần gũi với cư dân đương thời. (Nguyễn Văn Đoàn, không ngày)

Đời sống tinh thần trong Văn hóa Đồng Đậu

Việc khai thác các di chỉ mộ táng cho ta hiểu biết hơn về tổ chức xã hội cũng như thế giới tinh thần của cư dân Đồng Đậu như khai quật được một mộ táng đơn hay 1 mộ song táng (2 cá thể) dùng đất sét làm nền quan tài.

Đời sống tinh thần của cư dân Đồng Đậu còn thể hiện ở nhu cầu làm đẹp của họ. Các loại khuyên tai của văn hóa Đồng Đậu, đặc biệt là loại 4 mấu và hình gối quạ, được chế tác cầu kỳ, tinh tế. Bên cạnh trang sức thông thường, cư dân Đồng Đậu còn sử dụng những chiếc răng nanh thú có khoan lỗ để làm vật đeo. Chắc hẳn ngoài chức năng trang sức, những chiếc răng nanh còn mang một ý nghĩa tâm linh, ví dụ như quan niệm trừ tà. Ngoài ra, việc phát hiện những hiện vật xương, sừng được đẽo gọt cẩn thận tạo hình “sinh thực khí” cũng gợi nhắc về tín ngưỡng phồn thực của cư dân Đồng Đậu. (Bùi Hữu Tiến, 2015)

Giai đoạn phát triển

Dựa trên những phát hiện và nghiên cứu mới nhất về Văn hóa Đồng Đậu, đa số các nhà nghiên cứu cho rằng văn hóa Đồng Đậu có ba giai đoạn phát triển.

Giai đoạn Phùng Nguyên muộn – Đồng Đậu sớm, là giai đoạn hình thành và phát triển sớm nhất của văn hóa Đồng Đậu, trong đó những yếu tố Phùng Nguyên còn khá đậm nét.

Giai đoạn Đồng Đậu điển hình, là sự phát triển tiếp nối của giai đoạn trước, trong đó các yếu tố đặc trưng của văn hóa Đồng Đậu được thể hiện rõ, yếu tố Phùng Nguyên trở nên mờ nhạt, còn yếu tố Gò Mun chưa xuất hiện.

Giai đoạn Đồng Đậu muộn – Gò Mun sớm, là giai đoạn phát triển cao nhất, và bắt đầu xuất hiện yếu tố Gò Mun.

Tóm lại, cư dân Đồng Đậu kế thừa và phát huy những giá trị của chủ nhân Văn hóa Phùng Nguyên trước đó ở vùng đồi gò trung du, tích hợp cả những yếu tố mới vùng ven biển phía đông để tạo lập nên bước phát triển nhảy vọt trong thời kim khí. Với Văn hóa Đồng Đậu, người Việt cổ ở châu thổ sông Hồng đã thực sự bước vào cuộc cách mạng luyện kim, với sự xuất hiện của các làng thủ công đúc đồng ở Thành Dền, Đồng Đậu. Nền kinh tế trồng lúa kết hợp với chăn nuôi cũng hình thành và phát triển trong giai đoạn này. Chính những thành tựu về kinh tế và kỹ thuật đó dẫn tới sự thay đổi sâu xa về cấu trúc kinh tế – xã hội, tạo nên những tiền đề cần thiết cho sự phát triển nhảy vọt của Văn hóa Đông Sơn. Vì thế, Văn hóa Đồng Đậu được các nhà nghiên cứu mệnh danh là bước tạo nền của văn minh Việt cổ, và từ nền tảng đó, cộng đồng Việt cổ ở châu thổ Sông Hồng bước vào một giai đoạn lịch sử mới: thời dựng nước của các vua Hùng. (baotanglichsu.vn)

Giai đoạn Đồng Đậu muộn – Gò Mun sớm, là giai đoạn phát triển cao nhất, và bắt đầu xuất hiện yếu tố Gò Mun.